توقف در مرگ

در کتاب توقف در مرگ، اثر ژوزه ساراماگو، داستان از جایی شروع می‌شود که مرگ سراغ افراد یک سرزمین نمی‌رود و تا مدتی هیچ مرگی در محدوده جغرافیایی سرزمین مورد بحث گزارش نمی‌شود.

این مساله با واکنش‌ها و محاسبات تازه‌ای همراه است. نگاه طنزآمیز نویسنده به دست‌ و پا زدن انسانی که ناگهان پس از تاریخی سرشار از کلیشه نابودی و مرگ، به بی‌مرگی دست‌یافته است، اما در این بی‌مرگی کاملاً منفعل است؛ فضای جالبی در داستان می‌آفریند. پس از مدتی مرگ تصمیم می‌گیرد به میان انسان‌ها برگردد، از این‌جا به بعد مرگ شخصیتی از شخصیت‌های داستان می‌شود که با فرستادن نامه‌های بنفش رنگ، موعد مرگ انسان‌ها را به اطلاع آن‌ها می‌رساند. دوباره انسان منفعل به دست و پا می‌افتد و این‌بار شکل تازه‌ای از تحیر انسان در وضعیت تازه‌ای که در ایجاد آن دخالتی ندارد، به چشم می‌آید. ساراماگو که با درازگویی‌های گاه ملال‌آور همه چیز را موقعیت نهایی فراهم می‌کند، ناگهان مرگ را در وضعیت تازه‌ای قرار می‌دهد؛ این بار مرگ منفعل می‌شود، چرا که نامه‌های بنفش رنگ یکی از کسانی که موعد مرگش فرارسیده است، برگشت می‌خورد.

این شخص نه انسانی مهم، نه سیاستمداری برجسته و نه هنرمندی نامدار است؛ انسانی تنها است که نوازنده‌یی در ارکستر شهر است و تنها دل خوشی‌اش در زندگی آرام و خاموشش، نوازندگی در اتاق موسیقی خانه‌اش است. این نوازنده – نماد هنرمندی متواضع، بدون ادعا، بی‌آزار و رقیق‌القلب – بدون آن که بداند اسطوره مرگ را به چالش کشیده است و مرگ برای این که رسواییش را بپوشاند، از سیمای کلیشه‌ای، ذهنی و دور از دسترس خود خارج می‌شود و با سیمایی انسانی سعی در اغواگری از نوازنده برای گرفتن نامه بنفش دارد؛ اما سرانجام مرگ به زندگی انسانی دل می‌بندد و در آن سرزمین کسی نمی‌میرد.

ژوزه ساراماگو (Jose Saramago) نخستین نویسنده‌ی پرتغالی‌ست که برنده جایزه نوبل ادبیات شده است. آثار او در زمره برترین‌های جهان قرار دارد. رمان‌های کوری و بینایی از جمله کتاب‌های برتر این نویسنده و مکمل هم هستند. کوری و بینایی هر دو از بیماری معنوی سخن می‌گویند که فهم بشر را از شناخت نادرست واقعیات نشان می‌دهند.

در بخشی از کتاب توقف در مرگ (Death with Interruptions) می‌خوانیم:

روز بعد، هیچ‌کس نمرد. این جریان که با قوانین زندگی کاملا مغایرت داشت شرایطی را پدید آورد که موجب نگرانی شدید اذهان عمومی گشت. نگرانی و اضطراب مردم قابل توجیه بود، چون در سراسر چهل جلد کتاب تاریخ جهان اشاره‌ای به چنین پدیده‌ای نشده بود و حتی نمونه‌ای از چنین اتفاقی مشاهده نمی‌شد. یک روز کامل یعنی بیست و چهار ساعت تمام، یک روز و شب، بامداد و شامگاه گذشته بود بدون اینکه مرگی در اثر بیماری، سقوط مرگبار یا خودکشی موفقیت‌آمیز اتفاق افتد. حتی یک مورد مرگ نیز مشاهده نشد. حتی در ایام جشن که رانندگان لاابالی و مست و بی‌مسئولیت بر سر رسیدن به نقطه پایان زندگی از یکدیگر پیشی می‌گیرند مرگی حادث نشد. عید سال نو نیز موفق نشد نشانه‌های فاجعه‌بار و مهلکی از خویش به جای بگذارد.

گویا دیو پیر خشمگین مرگ بر آن شده بود که مدت یک روز قیچی‌اش را کنار بگذارد. به هرحال، هیچ کمبود خونی نیز وجود نداشت. ماموران آتش‌نشانی گیج و حیران و پریشان در حالی که سعی می‌کردند احساس تهوع‌شان را نشان ندهند باقیمانده اجساد درهم ریخته و زنده مردمی را که طبق محاسبات ریاضی حوادث باید مرده بودند بیرون می‌کشیدند. این افراد علیرغم وجود جراحات و آسیب‌های شدید زنده می‌ماندند و با صدای آژیر گوش‌خراش آمبولانس‌ها به بیمارستان منتقل می‌شدند. هیچ‌یک از این مجروحان در راه بیمارستان تلف نمی‌شد. همه پیش‌بینی‌های بدبینانه پزشکی در مورد این افراد غلط از آب درمی‌آمد.